İktisat bilimi, tarihsel süreçte doğa bilimlerinin metodolojisinden etkilenerek evrensel yasalar keşfetmeyi amaçlayan bir disiplin olarak şekillenmiştir. Ancak 19. yüzyıl sonlarında gelişmeye başlayan pragmatist düşünce, bilginin doğruluğunu pratik sonuçlarla ölçen farklı bir yaklaşım sunmuştur. Bu yazıda, pragmatizmin bilim anlayışı ve özellikle iktisadi araştırmalara etkisi ele alınacak; modellerin ve politikaların işe yararlılığı temelinde değerlendirildiği bir iktisat anlayışının nasıl doğduğu tartışılacaktır. Ayrıca, pragmatist yaklaşımın günümüzde veri bilimi ve davranışsal iktisat gibi alanlarda nasıl yeni uygulama biçimleri bulduğu ve beraberinde getirdiği eleştiriler de incelenecektir.

Pragmatizmin Bilim Anlayışı ve İktisada Yönelik Etkileri

Pragmatizm, 19. yüzyılın sonlarında Peirce, James ve Dewey tarafından geliştirilen bir düşünce akımıdır¹. Bu felsefenin merkezinde, bir düşüncenin doğruluğunun pratik sonuçlarıyla ölçülmesi gerektiği fikri yer alır. Peirce, bir kavramın anlamını onun olası pratik etkileriyle tanımlarken; James, hakikati “işe yararlılık” ölçütüne bağlamıştır². Dewey ise bilimsel sorgulamayı insanın gündelik problem çözme sürecinin sistematik bir uzantısı olarak görmüştür. Böylece pragmatizm, bilim anlayışında teorik doğruluğun değil, pratik sonuçların ve deneyimle gelişimin önemini vurgulamıştır³.

Başlarda iktisat bilimi tarihsel olarak doğa bilimlerinden esinlenen deterministik yasa arayışlarıyla şekillenmiştir⁴. Ancak pragmatizm, iktisadı doğa yasalarına benzeyen modeller yerine, insan ihtiyaçlarına hizmet eden pratik bir araştırma alanı olarak konumlandırmaktadır. John Dewey, iktisadın doğacı yaklaşımını eleştirerek, disiplini toplumsal ve tarihsel bağlamdan koparmanın eksik bir analiz doğuracağını savunmuştur⁵. Pragmatist iktisatçılar, teorilerin ve modellerin başarısını işlevsellikleri ve toplumsal problemlere çözüm üretme kapasiteleri üzerinden değerlendirmiştir. Özellikle John R. Commons gibi kurumsal iktisatçılar, ekonomik analizlerin soyut varsayımlar yerine gerçek sosyal işlemler üzerine kurulması gerektiğini ileri sürmüşlerdir.

Modelleme ve yöntem seçimi konusunda da pragmatizm önemli etkiler yaratmıştır. Milton Friedman’ın Pozitif İktisadın Metodolojisi adlı çalışması, teorilerin doğruluğunu, varsayımlarının gerçekçiliğine değil, sağladıkları öngörü başarısına göre değerlendirme yaklaşımını benimsemiştir. Bu, iktisatta yöntemsel esnekliği artırmış ve ekonomik modellerin araçsal bir değer taşıdığı fikrinin güçlenmesine yol açmıştır. Böylece, iktisadi araştırmalarda teorik saflıktan çok pratik başarı ve tahmin yeteneği öne çıkmıştır ⁶.

Pragmatizmin Güncel Yansımaları, Uygulama Alanları ve Eleştiriler

İktisadi araştırmalarda pragmatizmin etkisi, özellikle kanıta dayalı politika analizlerinde belirginleşmiştir. Davranışsal iktisat, insan davranışlarındaki irrasyonellikleri dikkate alarak klasik modelleri aşmış ve yeni politika araçlarının geliştirilmesine katkı sağlamıştır. Raj Chetty’nin çalışmaları, davranışsal içgörülerin temel iktisadi analizlere entegrasyonunun verimliliğini göstermektedir. Chetty, emeklilik, işgücü arzı ve konut seçimi gibi alanlarda, davranışsal modellerin nasıl daha iyi öngörüler sağladığını ve optimal politika tasarımında nasıl farklı reçeteler verdiğini örneklerle göstermiştir⁷. Benzer bir şekilde Banerjee ve Duflo gibi ekonomistler, randomize kontrollü araştırmalar (Randomized controlled trial – RCT) yoluyla küçük ölçekli müdahalelerin etkisini ölçerek yoksullukla mücadelede somut politika çözümleri sunmuşlardır.

Nitekim bu mikro-deney yaklaşımının başarısı, 2019 yılında Banerjee, Duflo ve Kremer’e Nobel Ekonomi Ödülü’nün verilmesiyle de teyit edilmiştir. Pragmatist bakış açısı, politika süreçlerinde de deneme-yanılma yöntemlerinin ve katılımcı mekanizmaların benimsenmesini teşvik etmektedir. Pilot projeler, geri bildirim sistemleri ve sürekli iyileştirme süreçleri, Dewey’in problem çözme anlayışının günümüz politikalarındaki yansımalarıdır.

Bununla birlikte pragmatizme yönelik eleştiriler de önemlidir. Felsefi düzeyde, hakikatin yalnızca işe yararlılıkla tanımlanması rölativizme ve etik kaygıların ihmal edilmesi risklerini barındırmaktadır. Russell, işe yaradığı için bir önermeyi doğru saymanın hakikatin anlamını içinden çıkılmaz bir karmaşıklığa sürükleyerek boşaltacağını savunmaktadır⁸. Her ne kadar eleştiriler olsa da günümüzde veri bilimi ve davranışsal iktisat gibi alanlarda pragmatizmin etkisi daha da belirginleşmektedir. Büyük veri ve makine öğrenmesi uygulamalarında modellerin içsel açıklayıcılığından çok tahmin gücüne önem verilmesi, klasik teori merkezli yaklaşımlardan önemli bir sapmayı ifade etmektedir. İktisat disiplini artık yöntemsel çoğulculuğa ve disiplinlerarası yaklaşımlara daha fazla açık hale gelmiştir. Bu gelişmeler, pragmatizmin esneklik ve sonuç odaklılık ilkeleriyle büyük uyum göstermektedir.

Sonuç olarak, pragmatizm iktisat biliminde soyut teorik doğruluk yerine pratik başarıyı ön plana çıkarmış; metodolojik çeşitlilik, deneyimle öğrenme ve politika üretiminde yenilikçiliği desteklemiştir. Ancak bu yaklaşım, derin yapısal analizlerin ve etik değerlendirmenin ihmal edilmemesi gerektiğini de bize hatırlatmaktadır.

1. Wikipedia. (2025, April 23). Pragmatism. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Pragmatism ↩︎
2. James, W. (2021). Hakikatin Anlamı. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ↩︎
3. Peirce, C. S., James, W., & Dewey, J. (2008). Pragmatizm: Pratik Bir Felsefe (Seçme Yazılar). Doruk Yayımcılık. ↩︎
4. Eren, E. (2009). Yeni iktisatta ortak noktalar. İktisatta Yeni Yaklaşımlar Çalıştayı, 1, 1-37. ↩︎
5. Kassner, M. (2021). Should Economics Make a Pragmatic Turn? John Dewey, Karl Polanyi, and Critique of Economic Naturalism. In: Róna, P., Zsolnai, L., Wincewicz-Price, A. (eds) Words, Objects and Events in Economics. Virtues and Economics, vol 6. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-52673-3_4 ↩︎
6. Friedman, M. (2009). The methodology of positive economics (1953). In Cambridge University Press eBooks (pp. 3–44). https://doi.org/10.1017/cbo9780511581427.002 ↩︎
7. Chetty, R. (2015). Behavioral Economics and Public Policy: A Pragmatic perspective. American Economic Review, 105(5), 1–33. https://doi.org/10.1257/aer.p20151108 ↩︎
8. Russell, B. (2022). Batı Felsefesi Tarihi Cilt III (8th ed.). Alfa Yayınevi. ↩︎