Takü’nün rüzgârlı sokaklarında, gün henüz ağarmadan gözlerini açan bir çocuk, avluda sessizce oturuyordu. Önünde açılmış kitap, ellerinin arasında adeta bir hazineydi. Kelimelerin içindeki ışık, ruhunu aydınlatıyor, aklına huzursuz bir arayış serpiyordu. O, sıradan bir çocuk değildi. Hz. Peygamber’in soyundan gelen, ilim ve hikmetin mirasçısı Seyyid Şerîf’ti.

Fakat Takü’nün toprakları onun susuzluğunu gidermeye yetmiyordu. Kitapları yetmiyor, duyduğu her cümle, daha derin bir okyanusun kıyısında durduğunu hissettiriyordu. Sonunda, kendi yolunu çizmeye karar verdi. Kutbüddin er-Râzî et-Tahtânî’nin eserlerini bizzat okumak için Herat’a doğru yola koyuldu. Aylar süren yolculuğun ardından hocasına kavuştuğunda, kader bir kez daha karşısına çıktı: Hocası yaşlıydı ve artık ilim meclislerini sürdüremiyordu. Seyyid Şerîf’in gözlerinde bir an için hüzün belirdi, ama kaderin çizdiği yollar daima yeni kapılar açardı. Hocası ona, Mısır’da yaşayan büyük mantık âlimi Mübârek Şah’a gitmesini tavsiye etti. Genç Seyyid, kalbinin derinliklerinden gelen bir sesle yeni bir yolculuğa çıktı.

Anadolu topraklarına vardığında bir isim kulağına çalındı: Cemâleddin Aksarâyî. Onun kaleme aldığı eserleri inceledi, satırlarında yolunu aradı. Fakat beklediği derinliği bulamayınca Aksaray’a gitmekten vazgeçmek istedi. Ancak dostlarından biri ona, “Hocayı yalnız kitaplarından tanıyamazsın. Onun gerçek ilmi, sözlerinde ve sohbetlerindedir,” dedi. Bunun üzerine umutla Aksaray’a vardı, fakat bu defa da kader ona acı bir haber sundu: Aksarâyî vefat etmişti.
Yollar onu Molla Fenârî ile birlikte Mısır’a sürükledi. Mısır, sadece yeni bir ilim yuvası değil, ruhunu besleyen bir bahçeydi. Burada Şeyh Bedreddin Simâvî, şair Ahmedî ve hekim Hacı Paşa ile tanıştı. Her biri bir yıldızdı, ama Seyyid Şerîf’in gözü, en parlak olanın peşindeydi. Mübârek Şah’tan aklî ilimleri, Ekmeleddin el-Bâbertî’den naklî ilimleri öğrendi. Zihni artık dolup taşan bir nehir gibiydi, derinleşmiş, genişlemişti.

Yıllar sonra memleketine döndüğünde, artık o bir bilgeydi. Şîraz’a vardığında, Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin aracılığıyla hükümdar Şah Şücâ’ tarafından Dârüşşifâ Medresesi’ne müderris olarak atandı. On yıl boyunca ders verdi, kitaplar yazdı, ilmin ateşini öğrencilerine aktardı. Ancak kaderin çarkı hiç durmazdı.

Timur’un orduları Şîraz’ı kuşattığında, Seyyid Şerîf istemeden Semerkant’a götürüldü. Semerkant, ona bir sürgün gibi görünmüştü. Ama bazen en ağır yükler, en büyük keşifleri getirirdi. On sekiz yıl boyunca başmüderris olarak görev yaptı, büyük münazaralar yaptı, kalemiyle aklın en karanlık köşelerine ışık düşürdü. Teftâzânî ile yaptığı münazaralar, onun adını efsaneleştirdi. Ancak Semerkant ona sadece ilim değil, başka bir şey de sundu: Kalbin huzurunu.
Hâce Alâeddin Attâr ile tanışması, onun ruhunda farklı bir kapıyı araladı. Nakşibendiyye yoluna girdi, Mevlânâ Nizâmeddin Hâmûş’un sohbetlerinde kalbini dinledi. Yıllarca aklıyla yürüdüğü yollar, şimdi onu kalbiyle ve aşkla aramaya yönlendiriyordu.

Ama Semerkant, artık huzurun şehri değildi. Timur’un ölümünden sonra şehir karışıklığa sürüklendi. Seyyid Şerîf, bir kez daha yollara düştü ve Şîraz’a döndü. Hayatının son yıllarında artık ne taht, ne de unvan arıyordu. Kitaplarının arasında, sessiz ama derin bir bilgelikle yaşıyor, bilgiyi ve hikmeti sabırla öğrencilerine aktarıyordu.
Ve nihayet, bir Çarşamba sabahı, 6 Temmuz 1413’te, Seyyid Şerîf gözlerini bu dünyaya kapadı. Ama geride bıraktıkları, ölümle sönmeyecek bir ışık gibi asırlar boyu yanmaya devam etti. Onun adı kitaplarda, sözleri talebelerinde, hikmeti gönüllerde yaşamaya devam etti.Zira hakiki âlimler, sadece toprak altında değil, zihinlerde ve kalplerde de yaşamaya devam ederler…

Seyyidü Seyüdü Senedül Beşer el Aklül Hadi Üstazül Beşer, (11. Akıl); Şerif Cürcani

Bir zamanlar, İslam düşüncesinin derinliklerinde parlayan bir yıldız vardı: Şerif Cürcani. O, kelam ve felsefenin iç içe geçtiği bir dönemde, bilgiyi ve hikmeti arayanların sığınağı haline gelmiş büyük bir âlim olarak tanınıyordu. Herkes, onu “Seyyidü Seyüdü” yani “Efendilerin Efendisi” olarak anıyordu; çünkü bilgisi, onu takip edenlere ve dinleyenlere gerçek bir rehberlik sağlıyordu.

Cürcani, genç yaşta ilim yoluna adım atan bir bilgeydi. Günlerini kitaplarla ve düşüncelerle geçirir, aklın derinliklerine inmeye çalışırdı. Zamanla, birçok öğrenci ve mürit onun etrafında toplanmaya başladı. Cürcani, onlara sadece bilgi vermekle kalmıyor, aynı zamanda düşünme becerilerini geliştirmeleri için onları teşvik ediyordu. Dergahta düzenlediği sohbetler, ilim arayışında olanların kalplerini ateşle dolduruyordu.

Bir gün, Cürcani’nin dergâhında, ilim talep eden genç bir grup toplandı. Aralarındaki en meraklısı, her söyleneni dikkatle not eden bir gençti. Diğerleri de onu izleyerek, öğretmenlerinin her sözünü anlamaya ve içselleştirmeye çalışıyordu. Gençlerden biri cesaretini toplayarak, “Ey Üstad, sen neden Senedül Beşer yani ‘İnsanlığın Dayanağı’ olarak anılıyorsun?” diye sordu. Cürcani, gülümseyerek yanıtladı: “Her insanın, aklına başvurması gerektiğini söyleyerek yola çıktım. Benim amacım, insanlara gerçeği göstermek ve onları bilgi denizinde kaybolmaktan kurtarmaktır.”

Cürcani’nin sözleri, gençlerin zihninde yankılandı. O, bir yudum su gibi, susuz kalmış ruhlara hayat veriyordu. “Aklınızı kullanarak doğruyu bulmalısınız,” dedi. “Akıl, sadece bir araç değil; aynı zamanda kalbinizle birleştiğinde size doğruyu gösteren bir ışıktır. el-Aklül Hadi, yani ‘Rehber Akıl’ olarak biliniyorum. Aklın ışığında yürüyenler, gerçek bilgiye ulaşabilirler.”

Bir başka genç, “Ama Üstad, sen neden Üstazül Beşer olarak anılıyorsun?” diye sordu. Cürcani, düşüncelere daldı ve ardından şöyle yanıtladı: “Benim için üstat olmak, bilgiyi paylaşmak ve öğrendiklerimi başkalarına aktarmaktır. Bilgi, biriktirildiğinde değil, paylaşıldığında değer kazanır. Bu nedenle, insanlığa hizmet etmek benim en büyük idealimdir. Bilgimi ve deneyimlerimi sizlerle paylaştıkça, birer rehber olma yolunda ilerliyorsunuz.”

Gençler, onun bu derin sözleriyle etkilendiler ve gözlerinde hayranlıkla parlayan bir ışıltı belirdi. Cürcani, aklın önemini ve derinliğini anlatmaya devam etti. Onlara, bilginin bir hazine olduğunu, bu hazineyi bulmanın ve kullanmanın herkesin sorumluluğu olduğunu vurguladı. Dergahın duvarları, onun bilgeliğiyle doluydu ve her genç, bu atmosferde yeni ufuklara yelken açıyordu.

Bir gün, gençlerden biri, “Ama Üstad, sen neden 11. Akıl olarak anılıyorsun?” diye sordu. Cürcani, gözlerini semaya çevirerek şöyle yanıtladı: “Bu, aklın mertebeleri arasında bir yolculuktur. Daha önceki akılların ötesinde, yeni bir anlayış ve derinlik katmak için çabalıyorum. Aklın, ruhun derinliklerine inmesi gerektiğine inanıyorum. Bu, insanı gerçekliğe yaklaştıran bir süreçtir. Benim amacım, aklımı daha yüksek bir bilinç seviyesine ulaştırmak ve bu yolda size rehberlik etmektir.”

O günden sonra, Cürcani’nin dergâhı, ilim arayanların mekânı haline geldi. Herkes, onun bilgeliğinden faydalanmak için oraya akın ediyordu. Dergâh, bir okuldan daha fazlasıydı; aynı zamanda bir manevi merkezdi. Her sohbet, bir keşif yolculuğuydu. Cürcani, öğrencilerine sadece bilgi aktarmakla kalmıyor, aynı zamanda onların ruhlarını aydınlatıyordu. Her ders, bir ışık huzmesi gibi etrafa yayıldı ve karanlıkları aydınlattı.

Günler geçtikçe, Cürcani’nin öğretileri, sadece gençlerin değil, toplumun her kesiminden insanlara ulaşmaya başladı. O, “Seyyidü Seyüdü”, yani Efendilerin Efendisi, “Senedül Beşer”, yani İnsanlığın Dayanağı, “el-Aklül Hadi”, yani Rehber Akıl ve “Üstazül Beşer”, yani İnsanlığın Üstadı olarak anılmaya başlandı. Her unvanı, onun derin bilgeliğini ve rehberliğini temsil ediyordu.

Cürcani, hayatının son dönemlerinde de bu öğretisini yaymaya devam etti. Herkes, onun bilgeliğinden yararlanmak için sıraya giriyordu. Artık gençler, onun yanında sadece öğrenciler değil, aynı zamanda onun öğretilerini yaşatacak olan mirasçıları haline gelmişlerdi.

Zaman geçtikçe, Cürcani’nin öğretileri nesilden nesile aktarıldı ve onun unvanları, insanlığın akıl ve hikmetle olan ilişkisini sembolize eden birer miras haline geldi. O, sadece bir filozof değil, aynı zamanda İslam düşüncesinin büyük bir rehberi olarak anılmaya devam etti. Kalplerde ve zihinlerde sonsuza dek yaşayacak bir yıldız olarak parlamaya devam etti. Ve böylece, onun bilgeliği, insanların ruhlarında ve akıllarında daima yankılanmaya devam etti.

Hikmetin Yolcusu: Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Ölümsüz Mirası

Tarih boyunca insanlık, ilmin ve hikmetin izini süren büyük düşünürlere tanıklık etti. Onlar, yalnızca yaşadıkları dönemi değil, sonraki çağları da aydınlatan fikirleriyle, bilginin birikimli yolculuğunda mihenk taşı oldular. İşte bu büyük âlimlerden biri de Seyyid Şerîf Cürcânî’dir. Onun adı, yalnızca kitapların tozlu sayfalarında değil, ilim meclislerinde yankılanan, nesilden nesile aktarılan bir miras olarak yaşamaya devam etmektedir.

Çok Yönlü Bir Âlim

Seyyid Şerîf Cürcânî, kelâm, mantık, felsefe, astronomi, matematik, mezhepler tarihi, fıkıh, hadis, tefsir ve tasavvuf gibi pek çok alanda derinleşmiş, yalnızca teorik bilgiyle yetinmeyerek, farklı disiplinleri birbirine bağlayan bir düşünür olmuştur. Onun eserleri, medreselerde elden ele dolaşan metinler hâline gelmiş, âlimlerin başvuru kaynağı olmuştur.
Kendisine “allâme” unvanı kazandıran en büyük özelliklerinden biri, bilgiyi yalnızca aktarmakla kalmayıp, onu derinlemesine incelemesi, sorgulaması ve yeni açılımlar getirmesidir. Nitekim, yazdığı eserlerin büyük bir kısmı şerh ve hâşiye niteliğinde olsa da, ulemâ bu çalışmaları yalnızca açıklamalar olarak görmemiş, çoğu zaman asıl metinlerden daha önemli kabul etmiştir.

Cürcânî’nin ilmi yetkinliği, sadece Arap dünyasında değil, Anadolu, İran, Türkistan ve Hindistan gibi geniş bir coğrafyada kabul görmüştür. Onun fikirleri öyle etkili olmuştur ki, İslam dünyasında uzun bir dönem boyunca âlimler “Cürcânî ekolü” ve “Teftâzânî ekolü” olmak üzere iki ana gruba ayrılmış, onun görüşlerini savunmak veya eleştirmek için sayısız eser kaleme alınmıştır.

Zihinleri Aydınlatan Bir Rehber

Anlatılır ki, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin hitabeti öylesine etkileyiciydi ki, bir tartışmada onun karşısına çıkmak cesaret isteyen bir işti. Onun bilgisi sadece kitaplardan gelen kuru bir malumat değil, kalpten süzülen bir hikmetti. Bir gün, öğrencilerinden biri ona bilginin hakikati hakkında bir soru sordu: “Efendim, bilginin özü nedir? İnsan onu nasıl kavrar?”
Cürcânî, öğrencisinin gözlerine uzun uzun baktı ve dedi ki: “Bilgi, varlığın aynadaki yansımasıdır. Ama unutma ki, her ayna aynı berraklıkta değildir. Akıl, bu aynayı cilalayan eldir. Şayet onu gaflet tozlarıyla kaplarsan, gördüğün yalnızca bir gölgeden ibaret olur.”

Bu sözler, onun bilgiye dair yaklaşımının özeti gibiydi. O, insan zihnini bir ayna olarak görür, bilginin doğruluğunu objeye uygunlukla değerlendirirdi. Ona göre, bilgi zorunlu olarak zihne empoze edilmez, akıl yoluyla elde edilir. Bu bakış açısı, onu safdil realizmden ve şüphecilikten uzak tutarak dengeli bir bilgi anlayışına ulaştırmıştır.

Kelâm ve Felsefe Arasında Bir Köprü

Seyyid Şerîf Cürcânî, felsefî kelâm hareketinin zirveye ulaştığı bir dönemde yaşamıştır. Fahreddin er-Râzî, Seyfeddin el-Âmidî ve Kādî Beyzâvî gibi isimlerin çizgisinden gelen Cürcânî, onların ötesine geçerek kelâm sisteminde felsefeye daha büyük bir yer vermiştir.

Onun en hacimli kelâmî eseri olan Şerḥu’l-Mevâḳıf, bu yaklaşımının en açık göstergesidir. Zira bu eserin üçte ikisi kelâmî konular yerine felsefî meseleleri ele alır. Bu durum, bazı âlimler tarafından eleştirilse de, Cürcânî, kelâmı yalnızca nakil yoluyla değil, akıl ve felsefeyle destekleyerek yorumlamış, onu daha güçlü bir ilmi disiplin hâline getirmiştir.

Bazı araştırmacılar, onu İbn Sînâ felsefesine bağlı bir düşünür olarak değerlendirse de, onun düşünce çizgisini tek bir filozofun etkisiyle sınırlamak güçtür. O, hem önceki kelâmcıların hem de İslam filozoflarının görüşlerini ayrıntılı bir şekilde tartışmış, genellikle Eş‘arî kelâmcılarının, özellikle de Âmidî’nin görüşlerini benimsemiştir.

Allah’ın Varlığı ve Hikmetin İzleri

Cürcânî’ye göre, mümkin varlıkların kendi başlarına var olamayacağı aşikârdır. Her şeyin bir sebebe muhtaç olduğu gerçeğinden yola çıkarak, varlığın zorunlu bir sebebe dayanması gerektiğini savunur. İşte bu zorunlu varlık, yani Allah, varlığın ezelî ve ebedî sebebidir.

Bir gün öğrencilerinden biri ona, Allah’ın varlığına dair bir delil sorduğunda, Cürcânî derin bir nefes aldı ve şöyle dedi:
“Her şeyin bir başlangıcı vardır, ama var olmak için bir sebebe ihtiyaç duymayan yalnızca O’dur. O, her şeyin kaynağıdır ve varlık, O’nun kudretinin bir yansımasıdır.” Bu yaklaşımıyla o, kelâm ilmi içerisinde felsefî yöntemleri ustalıkla kullanarak Allah’ın varlığını delillendirmiştir. İlahi sıfatlar konusunda ise, duyular âlemini duyular ötesine kıyaslayarak anlamayı esas almıştır.

İman, İslâm ve Ahlâkî Yaklaşımı

Cürcânî, iman ile İslâm’ı birbirinden ayrı görmez. Ona göre iman, kalbin tasdikidir ve İslâm ile aynı anlamda kabul edilmelidir. Büyük günah işleyenlerin tekfir edilmemesi gerektiğini savunurken, bazı istisnai durumları küfür kapsamında değerlendirmiştir.

Dil ve edebiyat alanında ise Basra ekolüne mensup olup, Zemahşerî ve İbnü’l-Hâcib’in etkisi altında kalmıştır. Üslubu sade ve ölçülüdür, süslü anlatımdan kaçınmış, seciden ve gereksiz mecazlardan uzak durarak hikmetin doğrudan aktarılmasını sağlamıştır.

Ölümsüz Bir Miras

Seyyid Şerîf Cürcânî, yalnızca kendi çağında değil, yüzyıllar boyunca ilim meclislerinde tartışılan ve saygıyla anılan bir âlim olarak kalmaya devam edecektir. O, yalnızca bir teorisyen değil, bilgiyi hikmetle harmanlayan bir mütefekkir, hakikatin izini süren bir arif ve nesiller boyu aydınlatan bir ışık olmuştur. Ve ışık, ne zaman ve nerede olursa olsun, karanlığı delmeye devam eder…

Daha Fazla Bilgi İçin Bkz. https://islamdusunceatlasi.org/seyyid-serif-el-curcani/362