Gülistan ALPASLAN*
Her yıl 25 Mayıs’ta kutlanan Afrika Günü bu yıl da kıtada, diasporada, Türkiye’de ve dünyanın farklı yerlerinde kutlandı[1]. Peki Afrika Günü’nün önemi nereden geliyor?Afrika Günü’nü kutlamak için kaleme alınan bu makale, Afrika Günü kutlamaları vesilesiyle bu kutlamaların varlık sebebi olan Afrika Birliği’ni masaya yatırmaktadır.
62 yıl önce bugün, 25 Mayıs tarihini içine alan 22-26 Mayıs 1963 tarihlerinde, Etiyopya’nın başkenti Addis Ababa’da bir Zirve Konferansı düzenlendi. Zirve, 30 bağımsız Afrika ülkesini bir araya getirdi.[2] Addis Ababa Zirvesi’nin ortak hedefi, sömürgecilik karşıtı mücadeleyi birlik ve dayanışma içinde sürdürerek kıtanın egemenliğine saygı ilkesini kurumsallaştırmaktı. Ev sahibi Etiyopya’nın Zirve’ye başkanlık eden İmparatoru Haile Selasie (1930-1974) tek bir kurucu anlaşma kabul edilmeden Zirve’nin sona erdirilemeyeceğinde ısrarcıydı ve öyle de oldu.[3] Her ne kadar sömürgeci karşıtlığı, dayanışma duygusu, egemenlik talebi gibi konular Afrika kıtası için yeni olmasa da kurumsallaşmış bir biçime henüz kavuşmamıştı. Bu ideallerin köklendiği düşünürlerden Kwame Nkrumah, Julius Nyerere, W.E.B. Du Bois, Marcus Garvey, George Padmore gibi isimlerin Pan-Afrikanist düşüncelerinin entelektüel ve siyasi kurumsallaşmaya ihtiyacı vardı. İşte bu ihtiyaçların belirginleşmesi ve gün geçtikçe artan entelektüel birikime verilen cevap neticesinde, Afrika halklarının kıtasal ve küresel birlikteliği vurgusuyla Afrika Birliği Örgütü (Organization of African Union-OAU)’nün düşünsel ve fiili temelleri atıldı.[4]
Afrika’nın birliğine ilişkin düşünsel ve kolektif miras 1963 yılında Afrika Birliği Örgütü (OAU) çatısı altında ve “örgüt” temelinde kurumsallaşmış oldu. OAU, sömürgecilik karşıtı mücadele, devletlerarası işbirliği, kıtasal dayanışma hedefini örgüt düzeyinde sürdürürken, 2002 yılında bu kez Afrika Birliği (African Union– AU)’ne dönüşerek “birlik” düzeyinde, barış ve güvenlikten kıtasal bütünleşmeye, ekonomik kalkınmadan dış politika koordinasyonuna varan geniş vizyonuyla kapsayıcı ve etkin bir kurumsallaşma hedefiyle yoluna devam etti.[5]
Afrika devletlerinin birlikteliğinin, Örgüt çatısı altından Birlik çatısı altına geçişinin ne anlama geldiğinin yanıtlarından birini kıtadaki krizlere doğrudan müdahale edebilir hale gelebilme becerisi oluşturmaktadır. Zira bu müdahale sahasının en dikkat çekici örneği barış gücü misyonlarının; Burundi, Somali, Sudan (Darfur), Mali ve Orta Afrika Cumhuriyeti gibi kıta ülkelerinde varlık gösteren APSA (African Peace and Security Architecture – Afrika Barış ve Güvenlik Mimarisi) altında yapılanmasıdır.[6] Bu süreç NEPAD (The New Partnership for Africa’s Development– Afrika Kalkınma için Yeni Ortaklık)[7], AfCFTA (The African Continental Free Trade Area– Afrika Serbest Ticaret Bölgesi)[8] benzeri proje ve girişimler gibi somut bütünleşme adımlarıyla desteklenmiştir.
Bütün bunlara rağmen, kendisine yöneltilen eleştiriler nedeniyle, Afrika Birliği hala kıtada istikrarlı hale getirmeye çalıştığı tahtına kurulabilmiş değil. Gerek siyasi gerek kurumsal düzeydeki eleştirilerin en dikkat çekici olanını ise egemenlik-müdahale çelişkisinin yarattığı paradoks oluşturuyor. Buna göre Birlik, kurucu yasası gereği insan hakları ihlallerine müdahale hakkına sahip.[9] Ancak üye devletlerin egemenlik hassasiyetleri etkin kurumsal mekanizmaları geciktiriyor.[10] Örneğin, 2019 ve 2020 tarihlerinde Etiyopya’da patlak veren Tigray iç savaşı[11] Afrika Birliği’nin 2020 tarihinde müdahil olmasıyla tüm çağrılarına rağmen yüz binlerce sivil ve askerin hayatını kaybetmesini önleyemedi, çatışmalar 2022 Kasım ayındaki ateşkese kadar devam etti. Ateşkese rağmen bir süre etnik temizliğin sürdüğü söylentileri de yayıldı.[12] Sudan iç savaşı da yine benzer başka bir örnek olarak tazeliğini koruyor.[13]
Birliğe yönelik bir başka eleştiri ise 2000’li yıllardan sonra domino etkisi ile tanımlanan darbelere ilişkin gelişti. Avrupa Parlamentosu, 2010 sonrası darbeler için Afrika Birliği’nin etkin roller üstlenmesi konusundaki beklentisine ilişkin bir rapor yayınladı. Bu raporda özellikle 2016 Gambiya seçimleri sonrası çatışmaların ardından, Birliğin kıtadaki çatışmalarda pasif kalan etkinliğini artırması uyarısında bulunuldu.[14] Bunlara ek olarak, 2020 sonrası Mali, Gine, Burkina Faso ve Nijer gibi ülkelerde yaşanan darbeler karşısında Birliğin net ve caydırıcı bir pozisyon alamaması da tespit edilen yapısal zayıflığına kanıt olarak gösterildi.[15] Ayrıca demokrasiye geçişin izlenmesi için kurulan Afrika Yönetişim Mimarisi (African Governance Architecture-AGA)’nin etkinliğinin oldukça sınırlı kaldığı belirtilirken[16] 2020 sonrası darbeler için Afrika Birliği’nde reform çağrıları yükselmiş[17] ve geçiş sürecindeki ülkelerdeki barış ve güvenlik faaliyetlerindeki başarısı sorgulanmaya başlamıştır.[18]
Afrika kıtasının sorunlar yumağı haline gelmiş ve kalıcı çözümler üretmekte zorlanan geniş coğrafyasında Birliğin eleştirilerden azade olması beklenemez. Nitekim eleştirileri daha da çoğaltmak mümkün. Ancak yine de Afrika Günü ile birlikte 62. Kuruluş Yılı’nı kutlayan Birlik halen ortak geleceğe açılan kapı olarak duruyor. Eleştirilerse Birliği değersizleştirmek için değil, onun reforme edilmesi, kurumsal kapasitesinin artırılması ve halkla ilişkilerinin güçlendirilmesi için birer yol haritası olarak görülmeye çalışılıyor. Birlik, Afrika Günü 2025’i; adalet, birlik ve ortak ilerlemeye yönelik yenilenmiş bir çağrıyla anarken, Afrika Birliği Komisyonu adına konuşan Başkan Mahmoud Ali Youssouf, Afrika’nın tarihi yolculuğunu yansıtan ve adil ve müreffeh bir geleceğe doğru cesur adımlar çağrısında bulunan etkileyici bir konuşma yaptı. Bu yılın teması olan “Afrikalılar ve Afrika Kökenli İnsanlar İçin Tazminatlar Yoluyla Adalet” (Justice for Africans and People of African Descent through Reparations) vurgusu ile kölelik ve sömürgecilik altında acı çekenlerin anısını onurlandırırken, Afrika ve diasporasının gerçeğe, adalete ve restorasyona olan hakkını savunduğunu belirtti. Afrika’nın çatışmadan, azgelişmişlikten ve savaştan kurtulmak için fedakarlık yapmaya ve çabalamaya devam ettiğini de ekledi. Kıtanın, istikrarlı bir şekilde barış, refah ve bütünleşmenin olduğu bir gelecek inşa ettiğine dikkat çekti.[19] Afrika Birliği, kıta için yalnızca bir diplomatik araç değil; aynı zamanda kıtalararası adalet mücadelelerinin, iklim direnişinin, kalkınma hakkının ve halklar arası dayanışmanın taşıyıcısı olabilecek eşsiz bir platformdur.
Türkiye de Afrika Günü için her yıl ilgili tüm kurum ve kuruluşlarıyla seferber oluyor. Sömürgecilik sonrası dönemde Afrika ülkelerinin kalkınma çabalarına dış müdahalelerden bağımsız şekilde katkı sağlama iradesi, Türkiye’nin kıta ile kurmaya çalıştığı ilişkilerde sıkça vurgulanan bir temadır. Bu çerçevede Türkiye’nin “kazan-kazan” politikası ve karşılıklı eşitlik ilkesine dayalı yaklaşımı, Afrika Günü’nün anlam dünyasına uygun düşmektedir.[20]
Türkiye için Afrika Günü, sembolik dayanışmanın ötesinde, çok boyutlu bir ortaklık vizyonunun parçası olarak özel bir anlam taşımaktadır.
*: Kırıkkale Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, iletişim: gulistan@kku.edu.tr
Afrika Birliği, 2025 Afrika Günü’nü Adalet, Birlik ve İleriye Doğru Bir Momentum Çağrısıyla Kutluyor https://au.int/en/pressreleases/20250524/au-marks-africa-day-2025-call-justice-unity-and-forward-momentum
Referanslar
[1] Türkiye celebrates Africa Day, marks 20 years of observer status at African Union
Zehra Nur Celik |25.05.2025 – Update : 25.05.2025; https://www.aa.com.tr/en/africa/turkiye-celebrates-africa-day-marks-20-years-of-observer-status-at-african-union/3578702; Africa Day 2025: 62nd anniversary marking the establishment of the Organization of African Unity (OAU) now the African Union (AU) -1963 – 2025.
https://au.int/en/newsevents/20250524/africa-day-2025; Africa Day: celebrating the continent’s heritage and future every May 25, Jesús Maturana;25.05.2025; https://www.euronews.com/culture/2025/05/25/africa-day-celebrating-the-continents-heritage-and-future-every-may-25#:~:text=Every%2025%20May%2C%20the%20world,a%20prosperous%20and%20united%20future.
[2] Katılımcı devletler: Cezayir, Burundi, Kamerun, Orta Afrika Cumhuriyeti, Çad, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Kongo Cumhuriyeti, Benin, Etiyopya, Gabon, Gana, Gine, Fildişi Sahilleri, Liberya, Libya, Madagaskar, Mali, Moritanya, Nijerya, Nijer, Ruanda, Senegal, Sierra Leone, Somali, Sudan, Tanzanya, Tunus, Uganda, Mısır, Yukarı Volta (Burkina Faso).
[3] Haile Selassie I, (1963)“Towards African Unity,” The Journal of Modern African Studies, Vol.1, No.3, s. 285.
[4] Elias T. O. (1965). The Charter of the Organization of African Unity. The American Journal of International Law, Vol. 59, No. 2, Cambridge University Press, ss. 243-267, s.244.
[5] Constitutive Act of African Union, Erişim, 25.05.2025:https://au.int/sites/default/files/pages/34873-file-constitutiveact_en.pdf.
[6] https://au.int/en/african-peace-and-security-architecture-apsa
[7] https://www.nepad.org/
[8] https://au-afcfta.org/
[9] Constitutive Act of African Union, Erişim, 25.05.2025:https://au.int/sites/default/files/pages/34873-file-constitutiveact_en.pdf., Article 13., s.11.
[10] Powell, K. (2005). The African Union’s Emerging Peace and Security Regime. ISS Monograph Series, s.9-10.
[11] Etiyopya’nın Tigray bölgesinde neler oluyor, yaşananlar niçin önemli?, 1 Temmuz 2021. Erişim, 25.05.2025:https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-57670067,
[12] Ethiopia: Ethnic Cleansing Persists Under Tigray Truce, 1, June, 2023. Erişim, 25.05.2025, https://www.hrw.org/news/2023/06/01/ethiopia-ethnic-cleansing-persists-under-tigray-truce,
[13] The Sudan war calls for our relentless collective action: High Level Dialogue on Sudan concludes, 11 February, 2025, Erişim: 25.05.2025;https://au.int/en/pressreleases/20250211/sudan-war-calls-our-relentless-collective-action-high-level-dialogue-sudan ; Sudan scene of world’s worst humanitarian crisis: African Union, 11 February, 2025, Erişim: 25.05.2025; https://www.aljazeera.com/news/2025/2/11/sudan-scene-of-worlds-worst-humanitarian-crisis-african-union
[14] Zamfir, I. (2017) Brief: European Parliamentary Research Service ENAuthor:, Members’ Research Service PE 608.822, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2017/608822/EPRS_ATA(2017)608822_EN.pdf s-1-2.
[15] AU (2016),Regional and Global Challenges Report, s. 12-15.
[16] Nagar, D.; NGANJE, F. (2016). The African Union’s (AU) Governance Challenges Report: Regional and Global Challenges, Centre for Conflict Resolution; https://au.int/sites/default/files/documents/36843-doc-aga_report_-_english_-_online.pdf, Erişim 25.05.2025, s.12-15.
[17] https://onpolicy.org/african-union-reform-in-the-face-of-military-coups-in-africa/
[18] https://amaniafrica-et.org/is-the-african-union-failing-countries-in-complex-political-transition-insights-from-the-peace-and-security-councils-recent-session/
[19] https://au.int/en/pressreleases/20250524/au-marks-africa-day-2025-call-justice-unity-and-forward-momentum
[20] Devecioğlu, K.(2024). Türkiye’s Vision for Africa: Humanitarian Diplomacy and Development Cooperation. Insight Turkey, 26(3), ss.131–154, s.131-132.